सञ्जय प्रधान-

घरका मूल दैलोको एकपट्टि हरियो पोशाक लगाएर घोडामा चडेर हातमा धनुकाँढ बोकेर निशाना लगाइरेका किराँती राजा यलम्बरको यो तस्वीरले उहिले कुनै जमानाको युद्धभूमिको दृश्य झल्काउँछl यसका साथै राई जातिका परम्परा र संस्कृतिसित जोडिएका विभिन्न सामग्रीहरू सानो नाङ्लोमा टाँसेर घरको मूल दैलोमा दुईपट्टि झुन्ड्याइएको यो घर निक्कै अघिको हो भन्ने स्पष्ट बुझिन्छl वरिपरि पहाडको बीचमा बाक्लो हरियो जङ्गल र खेतीपातीको बीचमा अवस्थित यस घरको अघिल्तिरको आँगनमा बनाइएका ढुङ्गाको कञ्चनजङ्घा हिमालको प्रतीकले सुन्दरता अझ खुलेको छl

पूर्व सिक्किमको एउटा चर्चित ठाउँ रोङ्गली बजारदेखि करिब ९-१० किलोमिटर माथि नर्थ रिगुको छुबा बस्तीमा अवस्थित यस घरका धनी हुन् उद्यमी पौरखी पुरुष ५७ वर्षीय विकाश राईl उनी खेतीपातीका साथमा पारम्परिक सामग्रीहरू संरक्षण गर्ने कार्यमा निक्कै चासो राख्छन्l बाजेको पालाको घर अहिले पनि उस्तै आकर्षक देखिन्छ अनि पुरानो जमानाको सम्झना गराउँछl यस घरबाट देखिने वरिपरिका खेतीपाती, माछाका ठूला ठूला  पोखरी र मौरीका डोढहरूको दृश्य खुबै रमाइलो देखिन्छl उनका छोरा प्रीतम राई प्रतिभाशाली गायक हुन्l गत वर्ष २०२३ मा नेपालमा भएको ‘मेरो भोइस युनिभर्स’ विजेता हुन् प्रीतम राईl      

                            ‘यो लुगाको फूल हो?’

म जस्तो विकाश राईको घरको अघि पुगे मेरो आँखा घरको रेलिङमा गमला राखिएको फूलमा पर्योl करिब दश बाह्र फीटको टाडोबाट त्यो आकर्षक देखिने सेतो र उज्यालो गुलाबी रङको फूललाई राम्ररी नियालेर हेरें खुबै मिहिनेत गरेर लुगाले बनाएको जस्तो लाग्योl नजिकमा गएर हेरें अनि सोधे ‘यो लुगाले बनाएको हो?’ विकाश राईले भने, ‘होइन यो बेगनभेली हो, बोन्साई गरेकोl’ आफैलाई भित्रबाट अलिक अप्ठ्यारो लाग्यो खुट्याउन नसकेकोमाl लुगा फूल होइन रहेछl वरिपरि यसो हेरे अन्य केही प्रजातिका प्लान्टहरू पनि बोन्साई गरेको देखेंl 

                   खेतीपातीमा प्रदुषणको असर पर्दै 

विकाश राई विभिन्न किसिमका जैविक खेतीपाती गर्छन्l अलैंची, मकै, सागसब्जी,लसुन, प्याज, कुच्चो आदिको रोप्छन्l सागसब्जी, लसुन, प्याज उनक परिवारलाई बाहिर किन्नु पर्दैनl आफ्नै खेतको उत्पादनले पुग्छl लसुन, अदुवा वर्षमा एक देखि डेढ मन उम्रिने उनी बताउँछन्l कुच्चो खेतीको बारेमा कुरा गर्दा उनी भन्छन्, ‘कुच्चो हुन्छ रोपाईअनुसार, कति १० देखि ११ मन अनि कति ९ देखि १० मन हुन्छl कम्तिमा दुई मन त्यसै हुन्छl’ त्यहाँ कुच्चो राम्रो हुने उनी बताउँछन्l मौरी पनि उनले पालेका छन्l यसबारेमा उनी भन्छन्, ‘हाम्रो ठाउँमा मौरीको मह राम्रो हुन्छl हाम्रो ठाउँमा जङ्गल बाक्लो छl धेरै फूलपातीहरू, धुपहरू भएको ठाउँ होl गाउँ नजिकै जङ्गल छl’ उनका अनुसार, सो क्षेत्रमा विभिन्न प्रजातिका हर्बल प्लान्टहरूकै जङ्गल भएका हुनाले यहाँ मौरी पाल्दा मह राम्रो हुने उनी बताउँछन्l तर सो क्षेत्रमा समग्र विश्वले झेल्दै आएको मौसम परिवर्तन र पर्यावरण प्रदुषणको असर बिस्तारै देखा पर्न थालेको छl

सो क्षेत्रमा अलैंचीको खेती राम्रो हुन्छl अलैंची व्यापारको कुराहरू रोङ्गली क्षेत्रमा निक्कै सुनिन्छl अलैंची खेतीको बारेमा विकाश राई भन्छन्, ‘अलैंची रोपाईअनुसार हुन्छl वर्षमा एक हजार बिरुवा लगाएर राम्रोसित स्याहारसुसार गोड्गाड गरे कम्तिमा पनि तीन चार मन फल्छै फल्छl तर हिजोआज पहिलाको जस्तो त्यति हुँदैनl’ उनका भनाइअनुसार, बिरुवाहरू मर्दै गएका हुनाले पाउन गाह्रो छl बिरुवा मर्नुको कारण बढ्दो पर्यावरण प्रदुषण रहेको उनको भनाइ छl उनी भन्छन्, ‘माथि उँभो लेकतिर चाहिं अलिक हुन्छाl‘ उनका कुरा सुन्दा प्रदुषणको असर अन्नबालीमा पर्दै जान थालेको छl  हुन त पर्यावरण प्रदुषणको असर एकचोटि ह्वात्तै पर्ने र झट्टै देखिने होइनl यसको असरमा बिस्तारै पर्दै जाँदा बिस्तारै महसुस हुँदै जान्छl          

मौसम परिवर्तनसँगै पर्यावरण प्रदुषणको असर बिस्तारै हिमाली भेकमा पर्दै जान थालेको छl पहाडदेखि कोशौं टाडाका ठूला ठूला औद्योगिक कल-कारखानाहरूबाट निस्किने विभिन्न किसिमका ग्याससँगैका धुलोहरू मिस्सिएको हावा पहाडमा आउने हुनाले गर्दानै असर पर्ने गर्छ। हिजोआज मार्च अप्रेल महिनामा पनि तुवाँलोले ढाकेर हिमालको दृश्य राम्रोसित देखिन्दैन। अर्को कुरा शहरीकरण बढ्दै गएर पहाडी क्षेत्रका गाउँ-बस्तीका नजिकतिर पुगिसकेका छन्l साधारण रुपमा हेर्ने हो भने एउटा गाउँमा १० वटा घरको चुल्हा जल्नु , अनि केही समय पछि त्यही गाउँमा ५० घरको चुल्हा जल्नुले धरै फरक पर्छl प्रदुषण बढ्दै जाँदा कालान्तरमा समग्र खेतीपतीलाई असर पर्ने सम्भावना देख्नु यो भविष्यको लागि चिन्ताजनक विषय होl

                      खेतीपतीसँगै माछा पालन

सिक्किममा ट्राउट माछाको फार्म निक्कै विकसित हुँदै गइरहेको छl विकाश राईको फार्ममा अहिले करिब आठ हजार ट्राउट माछा छl पहिला एउटा कुवा बनाएर एक हजार हालेर उनले सन् २०१६ देखि माछा पालन शुरु गरेl पहिला शुरु गर्नका लागि पोखरी बनाउँदा गर्दा सिक्किमको मत्स्य पालन विभागबाट ८० हजारको सहयोग र चारोहरू पाएको उनी बताउँछन्l त्यसपछि दोस्रोपल्ट चारो र माछाको बच्चा सब्सिडीमा पाएको उनी बताउँछन्l उनी भन्छन्, ‘अहिले पनि विभागले सहयोग गर्छl अहिले नयाँ सरकारबाट अझ राम्रो सहयोग छl’ कोभिड-१९ को महामारीको बेलामा ट्राउट माछाको राम्रो माग रहेको उनी बताउँछन्l अहिले तीन वटा ठूला ठूला कुवामा माछा पालेका छन्l ट्राउट माछा बिमारीको लागि सुप राम्रो हुने अनि यसको माग होटलहरूमा राम्रो रहेको उनको भनाइ छl अहिलेघरि ट्राउट माछाको बजार मूल्य आठ रुपियाँ प्रति किलो छl ट्राउट बाहेक उनले अमुल कार्भ र मिरोर कार्भ माछा पनि राखेका छन्l उनी भन्छन्, ‘कार्भ भेराइटीमा अमुल कार्भ र मिरोर कार्भ राम्रो माछा हो अनि यो स्वादिलो हुन्छl’    

                            संरक्षण गर्दै 

उहिलेका बाजेबोज्युका पालामा नेपाली दैनिक जीवनमा प्रयोग गरिने सामग्रीहरू र दुर्लभ बन्दै गएका बाजाहरू विकाश राईले संरक्षण गर्ने प्रयास शुरु गरेका छन्l यस्ता उहिलेका सामग्रीहरूमा धागो कात्ने चर्खा, तराजु, फलामको धिब्री, दुई तीन किसिमका ठेकी, उहिलेको बाँसको काङ्ग्यो, पुराना जमानाको हुक्का, ढुङ्गाको जाँतो, धान राख्ने ढिकुटी, उहिलेको डोको, थुन्चे साथै अन्य धेरै छन्l यसका साथै पुराना बाजाहरू उनले संरक्षण गरेर राखेका छन्l यस्ता पुराना बाजाहरूमा राई जातिका बाँसले बनिएको यलम्ब बाजा (बाँसको मादल पनि भनिन्छ), पुरानो बाँसुरी, ढोल, एकतारा, सारङ्गी, एउटा सात वटा लामो छोटो बाँसको बाजा छ, यसलाई राईहरूले छावातेन भन्ने गरेको विकाश राई बताउँछन्l यसलाई चरी बाजा भन्ने गरेको पनि उनको भनाइ छl यसमा कति बाजेका पालाका हुन् भने कति चाहिं उनी आफैले खोजी गरेका हुन्l उनी भन्छन्, ‘यो सबै सानोमा हामीले देखेका थियौं, अहिले कति लोप भएको छl’ अहिले उनले होमस्टे खोलेका छैनन्, तरै पनि ,उनको घर-आँगन देखेर पर्यटकहरू आउँछन् र रमाइलो मानेर फोटो सम्झनाका लागि खिच्छन्l

स्वाभावले शान्त देखिने विकाश राई संस्कृति र परम्पराको संरक्षण गर्ने अनि पर्यावरणबारे सचेत पनि छन् अनि चिन्तित पनि छन्l आज संस्कृति, परम्परा, पर्यावरण मास्सिन्दै जाँदा थुप्रै विकाशहरू चिन्तित छन्l